Η τραγωδία είχε τεράστιες συνέπειες στο φυσικό, ψυχολογικό, κοινωνικό περιβάλλον και τα γεγονότα και οι εικόνες αντηχούν και θα αντηχούν στην ψυχή του ατόμου και την φαντασία του και θα επηρεάζουν τις αναπαραστάσεις και την κατανόηση των νέων γεγονότων.
Ο σοβαρός ψυχολογικός τραυματισμός όλου του πληθυσμού θα ξεπεραστεί και οι πληγέντες θα ξαναβρούν την ομαλή λειτουργία τους εφόσον ενεργοποιηθεί η ψυχική ανθεκτικότητα και αν τα κρατικά μέτρα υποστήριξης έχουν πληρότητα και δεν τους αυξάνουν την σύγχυση και την ταλαιπωρία.
Στον 21ο αιώνα, στην Κοινωνία της γνώσης δεν μπορούμε πολύπλοκα σύνθετα προβλήματα όπως το περιβάλλον να τα προσεγγίζουμε με το «νομίζουμε» ή με στερεότυπα του παρελθόντος. Χρειάζεται να αλλάξει η ατζέντα της σχέσης μας με το περιβάλλον και του τρόπου που προσεγγίζουμε τους κινδύνους και αντιδρούμε στην καταστροφή του δάσους και του περιβάλλοντος.
Ποια η φύση της καταστροφής;Πως κατανοείται το πρόβλημα;
Η κατανόηση των παραγόντων της καταστροφής προσδιορίζει τις πρακτικές για την πρόληψη, την αντιμετώπιση, την επούλωση και το ξεπέρασμα της καταστροφής.
Κυριαρχεί μια αντιπαράθεση δυο λογικών της σχέσης με το περιβάλλον, την οικονομική ανάπτυξη και τις ανθρώπινες ανάγκες. Αυτές οι λογικές είναι από τη μια η παραδοσιακή κατεστημένη λογική, η διοικητική νομικίστικη και η υποκειμενική αντίληψη των προβλημάτων και από την άλλη η σύγχρονη επιστημονική επαγγελματική προσέγγιση και η πράσινη οικολογική συνείδηση.
Το σκεπτικό που σήμερα προβάλλεται είναι ότι μόνο εξωτερικοί παράγοντες άσχετοι με το περιβάλλον μπορούν να εξηγήσουν την καταστροφή επειδή εκδηλώθηκαν «πολλές ταυτόχρονες μεγάλες δυνατές πυρκαγιές», «στον Ταΰγετο!» σε βαθμό που δεν χωράει ο νους του ανθρώπου. Για να κατανοήσουν το φαινόμενο δεν ζήτησαν τη βοήθεια ειδικών επιστημόνων και ανασύρθηκαν τα σύνδρομα του εμφυλίου και τα αντανακλαστικά της εθνικοφροσύνης. Αποδίδουν τις ευθύνες σε «ανθέλληνες»- σε εσωτερικό εχθρό- σε τρομοκράτες και σε «ασύμμετρη απειλή». Αναμένεται μια απάντηση για το ποιες είναι οι αιτίες που θα είναι αποτέλεσμα αστυνομικής δικαστικής έρευνας και θα περιορίζει το πρόβλημα σε δίωξη ατόμων.
Η ερμηνεία των χαρακτηριστικών της καταστροφής με αναφορά στην σκοπιμότητα εξωτερικών (πολιτικών) δυνάμεων δεν είναι μια αντικειμενική εξήγηση των πραγματικών δεδομένων αλλά εντάσσει την κατανόηση στην υποκειμενική αντιπαράθεση των πολιτικών δυνάμεων, διασπά την κοινωνική συνοχή και την ομοψυχία, αρνείται την εθνική συνεννόηση και αποπροσανατολίζει. Επίσης προτείνουν στην κοινή γνώμη ελαφρυντικά συγκρίνοντας τις καταστροφές με άλλες στο παρελθόν ή στο εξωτερικό και αντιμετωπίζουν το πρόβλημα με ρυθμούς ακατάλληλους στην φύση του προβλήματος και που χαρακτηρίζονται από πολιτικό καιροσκοπισμό, κοντόφθαλμη συγκυριακή προσέγγιση και μακροπρόθεσμη αποτυχία.
Έτσι αφήνουμε ανέπαφους τους πραγματικούς παράγοντες που πηγάζουν από το κατεστημένο πρότυπο οικονομικής ανάπτυξης και το οποίο από την δεκαετία 1950 έχει ατμομηχανή την οικοδομή και αντιμετωπίζει ως πρόβλημα το δασικό περιβάλλον και δεν νοιάζεται για τις ανθρώπινες ανάγκες και τις μακροχρόνιες συνέπειες αλλά μόνο για το κέρδος και τις φορολογικές εισπράξεις.
Αυτό το πρότυπο διαμόρφωσε μια κουλτούρα ανάπτυξης, υποδομές και προτεραιότητες, στάσεις, νοοτροπίες και συμφέροντα άσκησης πολλών επαγγελμάτων. Αυτή ήταν η πηγή πολλών αντιστάσεων σε αλλαγές και είναι η πηγή αντιδράσεων σε μέτρα για βιώσιμη ανάπτυξη.
Η βιώσιμη ανάπτυξη είναι βασικά ζήτημα νοοτροπίας και έχει και ψυχοκοινωνικούς παράγοντες. Για αυτό, διεθνώς, λόγω αλλαγής του κλίματος, από το 2000, αναγνωρίζεται μια επείγουσα ανάγκη αλλαγής της κουλτούρας, των στάσεων, των πολιτικών και πρακτικών που έχουν σχέση με το περιβάλλον.
Μάλιστα οι ειδικοί μας προειδοποιούσαν ότι οι ελληνικές φωτιές του 1998 ήταν πρότυπο και «μια πρόγευση της προβλεπόμενης παγκόσμιας καταστροφής» (BBC News, Forest fires 'set to worsen', 27 July, 2000) και ότι απαιτείται επείγουσα δράση και μια συζήτηση που στην Ελλάδα δεν έγινε .
Οι ειδικοί περιβαλλοντολόγοι ( πχP. Dimitrakopoulos) έχουν επιστημονικά εντοπίσει τα χαρακτηριστικά των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα: δεν είναι απλές πυρκαγιές. Οι πιο μεγάλες δασικές πυρκαγιές συμπίπτουν με χρονιές ξηρασίας, με χρονιές πολιτικής αστάθειας όπως οι εκλογές και είναι σε περιοχές δυσπρόσιτες και σε περίοδο μεγάλης επικινδυνότητας με στόχο τη ρύθμιση του ιδιοκτησιακού και της χρήσης γης μέσω της καταστροφής του δάσους. Οι πιο καταστροφικές είναι σκόπιμες και ανθρωπογενείς στο πλαίσιο του προτύπου οικονομικής ανάπτυξης.
Γιατί φέτος είχαμε τις πρωτοφανείς καταστροφές που μας προειδοποιούσαν ότι κινδυνεύουμε να έχουμε;
- Φέτος από τον Μάρτιο οι νέες αντικειμενικές αξίες, που ανακοινώθηκαν από το υπουργείο Οικονομικών αλλάξαν τις αξίες γης σε περιοχές εκτός σχεδίου για αγροτεμάχια και η ανάπτυξη τουριστικής κατοικίας για ξένους άλλαξε το σκηνικό στην κτηματαγορά και αύξησε τις πιέσεις σε οικόπεδα.
- Από τον Φεβρουάριο 2007, διεθνείς οργανισμοί, ΜΚΟ και η κυβέρνηση ενημέρωναν για την αλλαγή του κλίματος και αναγνώρισαν ότι φέτος θα είχαμε ασυνήθιστη ξηρασία και κίνδυνο πυρκαγιάς.
- Από τον Ιούλιο με την καταστροφή της Πάρνηθας είχαμε αποδείξεις του νέου φαινομένου και την δυσκολία αντιμετώπισης που έχουμε με τις υπάρχουσες υποδομές του κρατικού μηχανισμού.
- Σε περίοδο ξηρασίας και μεγάλης επικινδυνότητας προκηρύχθηκαν εκλογές
- Στόχος των εκλογών είναι και η συνταγματική μεταρρύθμιση του άρθρου 24 που διευκολύνει τους οικοπεδοφάγους
Η συσσώρευση όλων αυτών των παραγόντων δεν συνοδεύτηκε με αντίστοιχη προετοιμασία αντιμετώπισης του αναμενόμενου έκτακτου κίνδυνου.
Οι αντιδράσεις μας στην καταστροφή δείχνουν ότι δεν καταλάβαμε ούτε θέλουμε να καταλάβουμε τις γενεσιουργές αιτίες της και την προσεγγίζουνε σαν μια απλή φυσική καταστροφή όπως οι σεισμοί ή η φυσική καταστροφή γεωργικής παραγωγής. Έτσι μας οδήγησαν στην μεγαλύτερη καταστροφή στη νεότερη ιστορία της χώρας μας. Κάηκε το 2% της χώρας, εκτοπίσθηκαν πληθυσμοί, κάηκαν χωριά και ανθρώπινες ζωές, καταστράφηκε το περιβάλλον της ανθρώπινης ζωής όλης της Πελοποννήσου και της πλειοψηφίας των Ελλήνων.
Το γεγονός ότι δεν υπάρχει πολιτική βούληση για προστασία ούτε ευαισθησία για την σημασία του περιβάλλοντος φαίνεται από τις αντιδράσεις και τις δηλώσεις πολιτικών για την καταστροφή του δάσους στην Ολυμπία και από το ότι η οικονομική πολιτική παραγνωρίζει το γεγονός ότι μόνον ένα ποσοστό όσων απλόχερα ξοδεύονται σήμερα για τις συνέπειες θα μπορούσαν να διασφαλίζουν την δασική προστασία και την ανάπτυξη για πολλά χρόνια.
Επίσης τα μέτρα για αντιμετώπιση των συνεπειών δεν φαίνεται να ξεφεύγουν από τα στερεότυπα. Δεν βάζουν σε κριτική τη μέχρι σήμερα νοοτροπία μας σε θέματα του περιβάλλοντος και επιλέγουν κατακερματισμένες βραχύχρονες ενέργειες.
Δεν λαμβάνουν υπόψη ότι η τραγωδία που μας έπληξε δεν είναι απλά μια φυσική καταστροφή αλλά καταστροφή του δασικού ανθρώπινου οικοσυστήματος. Δεν έχουμε απλά πυρόπληκτους ή πυροπαθείς αλλά είναι πυρόπληκτο το οικοσύστημα σε όλες τις διαστάσεις του. Για αυτό χρειάζεται μια ολιστική προσέγγιση με μέτρα από όλες τους επιστημονικούς επαγγελματικούς κλάδους που εμπλέκονται με το περιβάλλον.
Ψυχολογία του περιβάλλοντος και Ψυχολογικές διαστάσεις της καταστροφής
Η έρευνα ανέδειξε ότι οι ψυχολογικοί παράγοντες είναι κλειδί στην κατανόηση των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση και τις πρακτικές χρήσης των πόρων του περιβάλλοντος. Τα δάση είναι σημαντικό στοιχείο της ψυχικής υγείας, επιδρούν στα συναισθήματα και τις διαθέσεις με πολλά ψυχολογικά ωφελήματα στις συμπεριφορές και τα συναισθήματα.
Στον αστικό χώρο επιδρούν στις καταναλωτικές συνήθειες, την μάθηση και την παραγωγικότητα, ξεκουράζουν και μειώνουν τα προβλήματα υγείας και μάλιστα μειώνουν την διάρκεια νοσοκομειακής νοσηλείας όταν ο ασθενής είναι σε δωμάτιο με θέα σε δέντρα και ανοικτό χώρο.
Επίσης, η συμπεριφορά του ανθρώπου προς το περιβάλλον εξαρτάται από ψυχοκοινωνικούς παράγοντες ατομικής ομαδικής συμπεριφοράς
Τα τελευταία χρόνια, με αφορμή τους σεισμούς και τα τραγικά ατυχήματα έχουμε αναπτύξει εμπειρία και υποδομή ψυχολογικής υποστήριξης σε ασυνήθιστες καταστάσεις, κυρίως σε περιπτώσεις θυμάτων.
Όμως, γενικά στους τομείς της επιστήμης της ψυχολογίας και των επαγγελματικών εφαρμογών της έχουμε σημαντικές υστερήσεις και καθυστερήσεις σε σχέση με τα διεθνή πρότυπα.
Το αποτέλεσμα είναι οι σχέσεις μας με το περιβάλλον και οι πρακτικές σε περιπτώσεις τραγικών περιβαλλοντικών καταστροφών να παραβιάζουν, συχνά χωρίς να το ξέρουμε, βασικές ψυχολογικές αρχές και να μην ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες, τόσο στην φάση της πρόληψης όσο και στην διάρκεια της καταστροφής και μακροπρόθεσμα.
Το περιβάλλον είναι προέκταση του κάθε ανθρώπου και έχει άμεση σχέση με την ψυχολογική λειτουργία του. Στην καταστροφή και με την απώλεια σε περιουσία και σε ανθρώπους έχουμε προσωπικές ψυχολογικές διαταραχές σε προσωπικό, οικογενειακό, εργασιακό και οικονομικό επίπεδο. Όλοι όσοι έχουν επαφή με την καταστροφή επηρεάζονται σε όλα ή σε κάποια από αυτά τα επίπεδα. Τα τραυματικά γεγονότα έχουν άμεσες και μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες. Για παράδειγμα είναι :
- Συναισθήματα ανασφάλειας, λύπης, πένθους, πόνου, θυμού, επιθετικότητας κατά των υπευθύνων.
- Δυσκολία στη συγκέντρωση της προσοχής και τη συγκράτηση πληροφοριών, την επεξεργασία των δεδομένων και την λήψη σωστών αποφάσεων
- Άρνηση και αντίσταση να εγκαταλείψουν το σπίτι τους λόγω κινδύνου
- Αδυναμία εργασίας και παθητική στάση
- Λαθεμένες προτεραιότητες στις ανάγκες, σπατάλη χρημάτων σε διασκέδαση και αλκοόλ
- Παραμέληση οικονομικών υποχρεώσεων
- Οι γονείς δεν είναι διαθέσιμοι για προστασία και στοργή των παιδιών ή έχουν ακατάλληλες συμπεριφορές και προσδοκίες
Κλπ
Όπως λέχθηκε από πυροπαθή, όταν κοιτάζω γύρω και βλέπω τις καμένες εκτάσεις « Μαραζώνω. Δεν σκέφτομαι. Νεκρώνει κάθε σκέψη. Νιώθω μια ατέλειωτη θλίψη, μια μεγάλη, βαθιά λύπη. Πονάω πολύ.» (τα Νέα 30/8).
Με τα ΜΜΕ που μεταδίδουν σκηνές ο κόσμος όλος ζει και ξαναζεί ανείπωτες καταστάσεις και επηρεάζεται.
Τα προβλήματα, με την πάροδο του χρόνου, αυξάνουν και εξελίσσονται σε σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα και προβλήματα υγείας αν το ψυχολογικό τραύμα δεν αντιμετωπισθεί έγκαιρα και σωστά.
Πώς μειώνεται το στρες και βοηθιέται η ψυχική ανασυγκρότηση;
- Αποκατάσταση ομαλής οικογενειακής ζωής
- Σαφείς οδηγίες και λύσεις στα μελλοντικά προβλήματα, χωρίς επιθετικό λεξιλόγιο, ύφος και αντιπαραθέσεις
- Αποφυγή εντάσεων και απαιτητικών κουραστικών δραστηριοτήτων
- Υποστήριξη και οικονομική βοήθεια που δεν δημιουργεί νέο στρες ή εξάρτηση ή μπερδεψοδουλειά και ταλαιπωρία,
- Υποστήριξη για προσαρμογή στο νέο περιβάλλον
….
Στην υποστήριξη δεν έχουν σημασία, μόνο και βασικά, τα υλικά αγαθά, οι χρηματικές και άλλες παρόμοιες υποστηρίξεις αλλά η ανθρώπινη προσέγγιση και η ψυχοκοινωνική οργάνωση της αντιμετώπισης των αναγκών που δημιουργούνται από την καταστροφή. Αυτοί είναι οι πρωταρχικοί παράγοντες στην μείωση των αρνητικών συνεπειών και την αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας.
Αντιψυχολογική οικονομική βοήθεια
Το Υπουργείο υγείας έχει ομάδες κοινωνικής και ψυχολογικής υποστήριξης αλλά δεν συνεργάζονται με τον μηχανισμό οικονομικής βοήθειας.
Η ουσιαστική άμεση βοήθεια στηρίζεται, όπως και για την κατανόηση του προβλήματος, από αστυνομικούς δικαστικούς μηχανισμούς και με διαδικασίες που δεν έχουν σχέση με τη φύση που προβλήματος .
Η αρχική κατάργηση, και όχι αντικατάσταση ή βελτίωση, των γραφειοκρατικών μηχανισμών ελέγχου και διαφάνειας δημιούργησαν περισσότερα προβλήματα. Η εννοιολογική σύγχυση σχετικά με το ποιους αφορά η «οικονομική ενίσχυση των πληγέντων» που έγινε με τις αρχικές ανακοινώσεις και τις οδηγίες (συμβολικό οικονομικό επίδομα σε όλους τους πυρόπληκτους ή «προνοιακό επίδομα» σε όσους έχουν ανάγκη, ενίσχυση σε όλα τα φυσικά πρόσωπα ή μόνο σε οικογένεια….) δείχνει ότι η οργάνωση έγινε από άσχετους και αρχάριους στον τομέα της υποστήριξης και δημιούργησε προϋποθέσεις «μαϊμούδων» πυρόπληκτων και αδικιών.
Παράλληλα με τους δικαιούμενους πυρόπληκτους χρηματοδοτήθηκε και η τραπεζική, αστυνομική και εισαγγελική δραστηριότητα και η εκ των υστέρων γραφειοκρατία ελέγχου των δηλώσεων και η παραοικονομία των επιτήδειων γύρω από τους πυρόπληκτους που ανέλαβαν να τους διευκολύνουν στην διαδικασία.
Συγχρόνως εισάγονται στρεβλώσεις και πρακτικές ακατάλληλες στην συμπεριφορά των υπαλλήλων. Με τις οδηγίες προς τους τραπεζικούς ταμίες να ελέγχουν όσους τους φαίνονται ότι δεν δικαιούνται και να τροποποιούν ανάλογα την διαδικασία καταργούν την τραπεζική ισότητα και αναπαράγουν στερεότυπα προκαλύψεων στην διαχείριση του δημοσίου χρήματος και διακρίσεων στην ελληνική κοινωνία. Συγχρόνως αναθέτουν στους ταμίες αρμοδιότητες που επαγγελματικά δεν έχουν και που σε ένα σύγχρονο κράτος ανήκουν σε επαγγέλματα με ειδικές επιστημονικές γνώσεις .
Το πιο σοβαρό είναι ότι η διαδικασία που επιλέχθηκε παραγνωρίζει και παραβιάζει τις ανθρώπινες ανάγκες και την ψυχολογική κατάσταση των πυρόπληκτων. Μπέρδεψε τον κόσμο και τον έβαλε σε νέες εντάσεις και ταλαιπωρίες κατά ή μετά την παραλαβή της βοήθειας.
Προτάσεις
Η μεγάλη καταστροφή δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με παραδοσιακές πολιτικές και η παρέμβαση δεν πρέπει να περιορισθεί μόνο στις πυρόπληκτες περιοχές. Χρειάζεται και είναι ευκαιρία για μια ολιστική προσέγγιση του οικοσυστήματος και της αλληλεξάρτησης του φυσικού περιβάλλοντος με τον άνθρωπο στην ποιοτική «πράσινη» ανάπτυξη και αντιμετώπιση του προβλήματος σε όλη την Ελλάδα.
Ένα σχέδιο δράσης θα πρέπει να περιλαμβάνει αντιμετώπιση των δυσμενών συνθηκών που δημιουργήθηκαν και προετοιμασία για τις προβλεπόμενες ποιο συχνές, μεγάλες καταστροφές και μέτρα αντιστάθμισης της αλλαγής του κλίματος .
Χρειαζόμαστε νέα εθνικά τοπικά και κοινοτικά πρότυπα χρήσης της γης και πολεοδομίας και κατοικίας φιλικά στο δάσος και νέες πρακτικές που διασφαλίζουν τις φυσικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις ενός υγιούς οικοσυστήματος.
- Αντικατάσταση του αστυνομικού και τραπεζικού μηχανισμού βοήθειας από Κοινωνικούς λειτουργούς. εξειδικευμένους στα κοινωνικό-οικονομικά βοηθήματα. Θα αναλάβουν την διαπίστωση των αναγκών με επίσκεψη στον χώρο διαμονής των πυρόπληκτων, την συγκέντρωση όλων των αναγκαίων πιστοποιητικών και βεβαιώσεων (ΚΕΠ, Υπηρεσίες Δήμου) και με κοινωνική ευαισθησία και επαγγελματική ευθύνη θα υποστηρίξουν τους πληγέντες. Παράλληλα θα προσφέρουν την αναγκαία συμβουλευτική υποστήριξη, πληροφόρηση και θα παραπέμπουν σε υπηρεσίες για άλλες ανάγκες κλπ .
- Δημιουργία Υπουργείου Περιβάλλοντος που θα οργανωθεί με βάση την εμπειρία οργάνωσης των ολυμπιακών έργων και θα έχει βασικό στόχο την εφαρμογή του άρθρου 24 του συντάγματος και την οικολογική προστασία του περιβάλλοντος Σύστημα πρώιμης προειδοποίησης για κίνδυνο και παρέμβασης σε τεχνολογικούς, οργανωτικούς και ψυχολογικούς παράγοντες, καινοτομίες στις γεωργικές και κτηνοτροφικές πρακτικές και στην αρχιτεκτονική των κτιρίων φιλικών στο πράσινο, αποτελεσματική εφαρμογή της εθνικής νομοθεσίας και διεθνών προτύπων
- Προγράμματα Αναδάσωσης καμένων δασικών εκτάσεων
- Προγράμματα Δάσωσης ξερονησιών και ξεροβουνιών και ανάπτυξης του πρασίνου στην αστική περιοχή
- Δίωξη των καταπατητών δασικών εκτάσεων. Δημιουργία Μονάδων Αποκαταστάσεως Δάσους (ΜΑΔ) που με κατάλληλο εξοπλισμό, την καθοδήγηση δασοφύλακα και την εποπτεία εισαγγελέα θα καταστρέφουν τα αυθαίρετα και θα διασφαλίζουν την προστασία.
- Στελέχωση της τοπικής αυτοδιοίκησης με «Κοινοτικό κοινωνικό λειτουργό» εξειδικευμένο στην κοινωνική ανάπτυξη και την περιβαλλοντική προστασία- ειδικότητα που έχουμε ανάγκη σε περίοδο κοινωνικής ανασυγκρότησης λόγω καταστροφών αλλά και λόγω της συνένωσης χωριών σε ενιαίο δήμο και προγραμμάτων ανάπτυξης της τοπικής αυτοδιοίκησης. Εκπαίδευση στελεχών της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Οικολογική προσέγγιση και ανάπτυξη οικολογικής κουλτούρας των κατοίκων.
- Δημιουργία ολοήμερων σχολείων και Σχολικής Ψυχολογικής Υπηρεσίας. Σχολική Ψυχολογική υποστήριξη των παιδιών και των οικογενειών τους από επαγγελματίες Ψυχολόγους στα σχολεία (όπως προβλέπεται στο σχέδιο νόμου που ετοίμασε το ΠΑΣΟΚ)
- Διαβούλευση μεταξύ αξιωματούχων δημοσίων υπηρεσιών, κομμάτων, δήμων, οικοδομικών επιχειρήσεων, δικηγόρων- συμβολαιογράφων-εργολάβων, επιστημονικών και επαγγελματικών κλάδων και του οικολογικού κινήματος και ανάπτυξη συνεργασίας για να ορίσουν τα μέσα και τους ρόλους όλων στη αντιμετώπιση των προβλημάτων επιδείνωσης του περιβάλλοντος που προβλέπεται να αυξηθεί μετά το 2010.
- Σύσκεψη υπό τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας των αρχηγών των κομμάτων και διασφάλιση της θέλησης της πολιτικής εξουσίας για να πάει πέρα από τις κοινότοπες συνήθεις δηλώσεις καλών προθέσεων και συμφωνία μέτρων για να αλλάξουν την επικρατούσα νοοτροπία και τις πρακτικές που αφορούν στο περιβάλλον.
